Istria: półwysep na granicy Włoch i bałkańskiego kotła

Istria to półwysep, który w znacznej części należy do Chorwacji i tylko niewielki kawałek wybrzeża zajmuje terytorium Słowenii, natomiast włoskie są zaledwie dwa miasteczka – Muggia i San Dorligo della Valle. Niemniej jednak historia, geografia i kultura łączą Istrię z Friuli-Wenecją Julijską i z Wenecją Euganejską. Budżety obydwu włoskich regionów regularnie przekazują środki na wspieranie mniejszości narodowej jak również na dbanie o pamięć i pozostałości istryjsko-weneckiej przeszłości. Funkcjonują tutaj trzy języki urzędowe: język chorwacki w Chorwacji, język słoweński w Słowenii i język włoski we Włoszech, Słowenii i żupanii istryjskiej (wł. regione istriana), obejmującej większość chorwackiej Istrii. Nietrudno zauważyć, że to ciekawy kierunek dla osób zafascynowanych Italią, chociaż nie brakuje równie silnych bałkańskich akcentów. Dzisiaj opowiem Ci o miejscu, które na przestrzeni wieków zamieszkiwali m.in. starożytni Rzymianie, później Wenecjanie, w końcu zjednoczeni Włosi i gdzie losy tych ostatnich przypominają tragedię polskich kresowian. Okolica zawsze była tyglem gromadzącym ludzi należących do różnych kultur i wyznań, a wpływy Italii do dzisiaj pozostają wyraziste.

W starożytności tereny dzisiejszej Chorwacji zajmowały plemiona iliryjskie, stąd nazwa Iliria. Uchodzili za dzikich piratów, których doskonale chroniła trudnodostępna, skalista linia brzegowa. Około 400 roku p.n.e. podbój rozpoczęli Celtowie. Cechowała ich surowa, bezwzględna brutalność. Przełom er zbiegł się w czasie ze wzrostem potęgi Rzymu. Po dwóch kampaniach Cesarstwo wreszcie w II w. p.n.e. podbiło chorwackie ziemie i przyczyniło się do głębokiej romanizacji plemion iliryjskich. Cesarz August podzielił imperium na XI regionów: Istria stała się częścią X Regio Venetia et Histria z najważniejszym ośrodkiem w Akwilei. Ufundowano wiele kolonii. Dzisiaj najbardziej wymownym świadectwem rzymskiej przeszłości jest miasto Pula (wł. Pola) z malowniczo położonym amfiteatrem i innymi ważnymi zabytkami.

W VI i VII wieku na Półwysep Bałkański przywędrowały pierwsze plemiona Słowian. Podobno pochodzili z terenów dzisiejszej Małopolski i Ukrainy. W VIII wieku byli już schrystianizowani. W kolejnym stuleciu Wenecja zyskała pozwolenie na nawigowanie wzdłuż wybrzeży Istrii, a także możliwość prowadzenia swobodnego handlu. Wówczas pojawili się tutaj Włosi i Słowianie. Pierwsi zajęli terytoria nad Adriatykiem po zachodniej stronie Istrii, drudzy osiedlili się wewnątrz półwyspu i przy wschodnim brzegu. Co ciekawe, w głębi lądu znajduje się Hum (wł. Colmo), najmniejsze miasto na świecie, które liczy jedynie 17 mieszkańców. W średniowieczu było ważnym ośrodkiem piśmienniczym, gdzie skrybowie pisali głagolicą, czyli pierwszym słowiańskim alfabetem.

Na przestrzeni XII i XIII wieku ziemie położone na zachodzie i południu półwyspu zacieśniały więzi z Republiką Wenecką, podczas kiedy tereny środkowo-północne oddały się pod opiekę Patriarchy Akwilei, żeby w połowie XV wieku przyłączyć się do Wenecji. W ten sposób niemal cała Istria znalazła się we władaniu Najjaśniejszej, a część pod egidą Austrii, co trwało do momentu podpisania układu w Campo Formio w 1797 roku. Napoleon Bonaparte poświęcił Wenecję za cenę pokoju z Austrią.

Na początku XIX wieku przez 8 lat półwyspem rządzili Francuzi, zaraz później wrócił do Habsburgów. Zamieszkiwali go wówczas Włosi, Chorwaci, Słoweńcy i mniejszość  wschodnioromańska, a także Serbowie. Już Giuseppe Garibaldi wspominał o konieczności przyłączenia Istrii do nowopowstałego państwa włoskiego. Doszło do tego dopiero po I wojnie światowej na mocy traktatów z Rapallo. Razem z nastaniem faszyzmu, ruszyła machina przymusowej i brutalnej italianizacji. W szkołach zakazano nauczania w językach chorwackim i słoweńskim, wszystkie nazwy miejscowości musiały być włoskie – nawet tam, gdzie mieszkali niemal sami Chorwaci, czy Słoweńcy. Poza tym narzucono obowiązek zmiany nazwisk na włoskobrzmiące. Włoscy przeciwnicy reżimu Mussoliniego wspólnie z ówczesnym prefektem Istrii Giuseppe Cocuzzą pisali w 1943 roku o ogromnym poczuciu strachu wobec prawdopodobnej zemsty ze strony słowiańskich sąsiadów. Mieli rację. W latach 1943-1945 komunistyczni partyzanci Josipa Broza Tito dopuścili się rzezi. Pod pretekstem rozprawienia się z faszystami dokonali czystki etnicznej, mordując kilka tysięcy Włochów – mieszkańców regionu Friuli-Wenecja Julijska, a także Istrii, Dalmacji i półwyspu Kvarner. Często jeszcze żywe ofiary (kobiety, mężczyzn i dzieci) poddane wcześniejszym torturom (kobiety wielokrotnie gwałcono) wrzucano do głębokich jam pochodzenia krasowego. W języku włoskim nazywają się “foibe“. Stąd nazwa: “I massacri delle foibe“. Foiba w przenośni oznacza śmierć, przytaczając słownik, chodzi o ponory, wchłony, głębokie doły. Ci, którzy ocaleli, w większości zostali skazani na wygnanie. 350 000 osób opuściło tereny Istrii i Dalmacji, pozostawiając dotychczasowe życie i cały dorobek. Po wojnie ostatecznie Triest otrzymała Italia, pozostałą część Istrii Jugosławia. Miejsce Włochów zajęli migranci z innych krajów bałkańskich, a Chorwacja i Słowenia wróciły na mapę dopiero w 1991 roku. Rozkoszując się wakacjami na Istrii, pięknem krajobrazu, turkusowymi wodami Adriatyku, czarującymi uliczkami miast i miasteczek, czy wyborną kuchnią warto zatrzymać się choćby na chwilę, by pomyśleć, jak trudne i zawiłe dzieje wywarły wpływ na współczesny charakter półwyspu.

Ania

Korzystając z okazji, przypominam o moich mediach społecznościowych. Na Facebooku i na Instagramie@podsloncemitaliiblog jestem codziennie i zamieszczam jeszcze więcej ciekawostek, zdjęć i Włoch!