Świadome podróżowanie jest jedną z zasadniczych cech udanych wakacji. Przy każdej okazji podkreślam, że Włochy to nie tylko pizza, makaron i Morze Śródziemne. Wybierając zatem urlop na Półwyspie Apenińskim, albo na jednej z jego wysp, warto zastanowić się nad tym, który region najlepiej wpasowuje się w nasze upodobania. Lokalna kuchnia, w równym stopniu jak klimat, krajobrazy oraz sposoby rekreacji są w przypadku długich na ponad 1300 km Włoch wyjątkowo różnorodne. Podobnie wygląda kwestia ewentualnych pamiątek, które lepiej kupować w sposób przemyślany. Włoskie produkty regionalne to jedzenie, wino, tradycje i rękodzieło.
W pierwszym poście mojego cyklu zapraszam do północnej części kraju. Spotyka się tutaj kilka kultur i języków. Francuski, niemiecki oraz dialekty południowo-słowiańskie mieszają się z włoskim i z lokalnymi dialektami. Pejzaż jest urozmaicony, dlatego właściwie każdy powinien znaleźć coś dla siebie. Do wyboru mamy Alpy, polodowcowe jeziora, Adriatyk i Morze Liguryjskie oraz rozległe niziny z rzekami i kanałami.
DOLINA AOSTY:
Dolina Aosty (wł. Valle d’Aosta) jest regionem autonomicznym, położonym w alpejskiej niecce. Okalają ją najwyższe szczyty Europy – Cervino, Monte Bianco, Monte Rosa i Gran Paradiso. Miejsce przyciąga przede wszystkim amatorów sportów zimowych (Courmayeur), oraz tych, którzy od bezczynnego wylegiwania się na plaży, wolą górskie wędrówki. Lokalna gastronomia stawia na tradycję, co ciekawe, częściej używa się w kuchni masła, aniżeli oliwy.
Jedzenie: sery (fontina, fromadzo, salignön, reblec, seras), wędliny (jambon de Bosses, lard d’Arnard, motzetta, saouseusse, jambon alla brace di Saint-Oyen), polenta concia (mamałyga zapiekana z dodatkiem serów oraz masła), risotti, fonduta valdostana (fondue), cotechino con fonduta (kiełbasa serdelkowa z fondue), wołowina, wieprzowina, pan ner (żytni chleb pieczony w piecu opalanym drewnem), kasztany, orzechy włoskie oraz tegole (ciastka orzechowo-waniliowe, rzadziej migdałowo-waniliowe).
Wino: Blanc de Morgex et de la Salle, Muscat de Chambave, Enfer d’Arvier, Torrette, Nus Rouge.
Digestivi i likiery: Génépy (likier na bazie bylicy dodawany m.in. do caffè alla valdostana).
Destylaty: Grappa Valdostana.
Typowe produkty: grolla (drewniany puchar lub kielich przeznaczony do grupowego picia wina), coppa dell’amicizia (drewniane naczynie posiadające kilka dzióbków umożliwiających wspólne delektowanie się caffè alla valdostana), pietra ollare (skała pochodzenia metamorficznego, używana głównie do przygotowywania mięsa i warzyw, doskonała alternatywa dla grilla).
PIEMONT:
Nazwa Piemont ( wł. Piemonte) pochodzi od łacińskiego słówka pedemontium, które oznacza “podnóże gór“. Oprócz masywów takich jak Monte Rosa, czy Gran Paradiso region cechują wyżyny (np. Canavese lub Langhe), polodowcowe jeziora (m.in. Maggiore i Orta) oraz część Niziny Padańskiej. Lokalna kuchnia należy do najbardziej zróżnicowanych na całym Półwyspie Apenińskim, a jej korzenie sięgają czasów antycznych. W Piemoncie hoduje się bydło, trzodę chlewną i owce, uprawia się przede wszystkim winorośl.
Jedzenie: Ponad trzydzieści rodzajów sera (m.in. Bra, gorgonzola, castelmagno, murazzano, robiola di Roccaverano, toma) wędliny (m.in. bresaola d’Ossola, crespone piemontese, crudo di Cuneo, mortadella di fegato cruda, tj. mortadela z wątróbki, salame Piemonte, salame cotto), farinata di ceci (placek z mąki z ciecierzycy), świeży makaron jajeczny, polenta, risotti, bagna cauda (sos z anchois, czosnku i oliwy podawany na ciepło razem z rozmaitymi warzywami), razza piemontese (ceniona rasa bydła), vitello tonnato (cielęcina z tuńczykowo-kaparowym sosem), trota (pstrąg), ocet winny produkowany w okolicach Langhe, kasztany i orzeszki laskowe, kukrydza, borowiki i trufle (po włosku tartufo), ryż, olio di Nocciola (olej z orzechów laskowych, używany do wyrobów cukierniczych) w końcu czekolada, m.in. gianduiotti i marron glacè di Cuneo (glazurowane kasztany).
Wina: Alba, Albugnano, Alta Langa, Arneis, Asti, Barbaresco, Barbera, Barolo, Boca, Brachetto d’Acqui lub Acqui, Bramaterra, Calosso, Canavese, Carema, Cisterna d’Asti, Colli Tortonesi, Collina Torinese, Colline Novaresi, Colline Saluzzesi, Cortese dell’Alto Monferrato, Coste dlla Sesia, Dogliani, Dolcetto, Erbaluce di Caluso, Fara, Freisa, Gabiano, Gattinara, Gavi, Ghemme, Grignolino, Langhe, Lessona, Loazzolo, Malvasia, Monferrato, Moscato, Nebbiolo, Piemonte, Pinerolese, Roero, Ruchè di Castagnole Monferrato, Rubino di Cantavenna, Sizzano, Strevi, Terre Alfieri, Valli Ossolane, Valsusa, Verduno Pelaverga.
Digestivi i likiery: Nocciolino di Chivasso (likier orzechowy), Vermut (np. Martini), Limoncello, Arancino.
Destylaty: Grappa del Monferrato, Grappa delle Langhe, Grappa di Barbera, Grappa di Barolo, Grappa di Nebbiolo.
Typowe produkty: kapelusze i czapki Borsalino oraz wełna (lane del biellese).
LIGURIA:
Wąskie terytorium jakie zajmuje Liguria ma kształt zbliżony do łuku. Region wciśnięty jest między Morze Liguryjskie i góry. Tereny uprawne nie są specjalnie rozległe, a jednak lokalne rolnictwo należy do najlepiej rozwiniętych we Włoszech. Produkuje się głównie oliwę i wino.
Jedzenie: sery (caciotta di Brugnato, robiola della Val Bromida, toma di Mendatica), wędliny (coppa, pancetta, salsiccia ligure), pesto genovese, focaccia alla genovese, trofie (świeży makaron), testaroli (rodzaj placków podawanych w drobnych kawałkach i polanych pesto; jest to jedno z najstarszych dań liguryjskich i sięga czasów antyku), minestrone alla genovese (zupa warzywno-grzybowa z orzeszkami piniowymi), torta pasqualina, coniglio alla ligure (królik), ryby oraz frutti di mare (m.in. suszone płaty tuńczyka, burrida – zupa rybna, cappon magro – sałatka na bazie owoców morza lub acciughe sotto sale del Mar Ligure – anchois marynowane w soli z Morza Liguryjskiego), salsa alle noci (sos z orzechów włoskich), oliwa z oliwek extravergine (Riviera Ligure, Riviera dei Fiori, Riviera del Levante, Riviera del Ponente Savonese), karczochy, oliwki, kasztany, pomarańcze, figi, chinotto di Savona (cytrusowy owoc o gorzkawym smaku, z którego produkuje się m.in. orzeźwiający napój o tej samej nazwie), orzechy włoskie i laskowe oraz ciastka amaretti. Liguria jest ojczyzną pan di spagna, czyli biszkoptu, będącego podstawą wielu włoskich deserów.
Wina: Cinque Terre, Colle di Luni, Colline di Levanto, Golfo del Tigullio-Portofino, Pornassio, Riviera Ligure di Ponente, Rossese di Dolceacqua i Val Polcèvera.
Digestivi i likiery: produkowane są głównie na bazie bazylii oraz cytrusów: Basilicello, Liquore di basilico, Limonetto della Riviera, Liquore di chinotti di Savona, Mandarino della Riviera.
Destylaty: Distillato di Prugna di Varese Ligure (na bazie śliwek).
Typowe produkty: ceramika i majolika (rodzaj fajansu, charakteryzującego się wpływami hiszpańsko-mauretańskimi), mydła, olejki i inne wyroby lawendowe, blue jeans lub Blue di Genova (bawełna), sedia di Chiavari (lekkie krzesła drewniane z siedzeniem wykonanym z wikliny).
Osobny artykuł na temat kuchni liguryjskiej znajduje się TUTAJ.
LOMBARDIA:
Region rozciąga się od Alp, aż po Nizinę Padańską, a krajobraz jest zróżnicowany. Charakteryzują go górskie doliny Valchiavenna,Valcamonica i Valtellina, polodowcowe akweny Como i Maggiore razem z pięknymi willami oraz parkami, zachodnie wybrzeże jeziora Garda, wyróżniające się ze względu na mikroklimat, zielona Brianza oraz tereny równinne pokryte polami ryżowymi. W Lombardii natura, kultura i historia spotykają się z nowoczesnością, modą, designem oraz technologią.
Jedzenie: sery (58 różnych rodzajów, w tym grana padano, gorgonzola, quartiloro lombardo, mascarpone, pannerone, robiola, raspadüra, stracchino i taleggio), wędliny (bresaola della Valtellina, cothechino alla bergamasca, coppa mantovana, salame Cremona, salame Milano, salame mantovano), polenta taragna (mamałyga z mąką gryczaną), risotti (risotto alla milanese), pizzoccheri della Valtellina (makaron z dodatkiem mąki gryczanej), tortelli alla zucca, casoeula (danie na bazie kapusty włoskiej oraz wieprzowiny), cotechino con lenticchie (kiełbasa serdelkowa z soczewicą), cotoletta alla milanese (rodzaj kotleta schabowego), ossobuco (cielęcina ze szpikiem), trota (pstrąg), patè (pasztet), mostarda mantovana, mostarda cremonese, cytryny z okolic jeziora Garda, kasza gryczana, kasztany, kukurydza, dynie, oliwa z oliwek extravergine (olio d’oliva dei Laghi Lombardi, olio d’oliva del Garda), ryż, colomba pasquale oraz panettone.
Wina: Bonarda, Botticino, Buttafuoco, Capriano del Colle, Casteggio, Cellatici, Curtefranca, Franciacorta, Garda, Lambrusco Mantovano, Lugana, Oltrepò Pavese, Riviera del Garda Bresciano, San Colombano al Lambro, San Martno della Bataglia, Scanzo o Moscato di Scanzo, Sforzato di Valtellina, Terre del Colleoni, Valcalepio, Valtènesi, Valtellina Rosso, Valtellina Superiore.
Digestivi i likiery: Amari, Liquore di Mirtilli (jagodowy), Liquore alla Castagna (kasztanowy), Limoncello, Arancino, Nocino.
Destylaty: Grappa di Bonarda, Grappa di Groppello Gentile, Grappa di Pino Nero.
Typowe produkty: jedwab tkany w Como, pietra ollare (skała pochodzenia metamorficznego, używana głównie do przygotowywania mięsa i warzyw, doskonała alternatywa dla grilla) oraz burattini – marionetki produkowane w prowincji Bergamo, znane przede wszystkim ze względu na postać Arlekina.
Osobny artykuł, poświęcony kuchni Lombardii znajdziesz TUTAJ.
TRYDENT-GÓRNA ADYGA:
Autonomiczny region jest doskonałym kierunkiem dla wszystkich preferujących góry zamiast morza. Słynie z jedynych w swoim rodzaju pejzaży, poszanowania dla tradycji oraz dbałości o środowisko naturalne. Znajdują się tutaj znane masywy (Alpy Retyckie i Dolomity), doliny, polodowcowe jeziora, w tym północne wybrzeże jeziora Garda, parki naturalne, średniowieczne zamki i osady. Historycznie Trydent-Górna Adyga powiązany był z Cesarsko-Królewskimi Austro-Węgrami, dlatego większość mieszkańców posługuje się językiem niemieckim, bardzo charakterystyczna jest również rodzima kuchnia.
Jedzenie: sery (m.in. asiago, fontal, vezzena, taleggio, trentingrana, ricotta, mascarpone), wędliny (m.in. speck, salame all’aglio, carne salada, lardo, mortadela affumicata), canederli (knedle), schlutzkrapfen (pierogi z mąki gryczanej nadziewane szpinakiem i ricottą), polenta (w tym farina gialla di Storo), risotti, lombata di ginepro (comber), gulash, würstel (parówki), salsiccie (kiełbaski), trota (pstrąg), crauti (kapusta kiszona), kasztany, kukurydza, jabłka, ocet jabłkowy, strudel di mele.
Wina: Cabernet, Caldaro, Chardonnay, Colli di Bolzano, Enantio, Lagrein, Marzemino, Merlot, Moscato Giallo, Müller Thurgau, Nosiola, Pinot Bianco, Pinot Grigio, Pinot Nero, Rebo, Riesling, Renano, Sauvignon, Schiava, Teroldego, Traminer Aromatico, Gold Traminer, Moscato, Vendemia Tardiva, Vino Santo (cztery ostatnie wina deserowe).
Digestivi i likiery: Latschenschnaps (likier z kosodrzewiny), Enzianschnaps (likier z goryczki), Kranewitter (likier na bazie bylicy).
Destylaty: Schwarzbeerschnaps (grappa jagodowa), Treber (grappa z winogron).
Typowe produkty: wyroby z drewna (meble, framugi, ramy, skrzynie, zegary z kukułką) oraz koronki.
WENECJA EUGANEJSKA:
Region rozciąga się od Dolomitów aż po Adriatyk. Znajdują się tutaj również liczne obszary wyżynne oraz rozległa Nizina Padańska pełna rzek i kanałów, wśród których najważniejsza jest delta Padu, a także wschodnie wybrzeże jeziora Garda. W Wenecji Euganejskiej produkuje się wiele rodzajów win, oliwę oraz sery.
Jedzenie: sery (m.in. asiago, casatella trevigiana, formajo inbriago, grana padano, montasio, morlacco del Grappa, monte veronese, provolone valpadana, taleggio, piave), wędliny (m.in. brasolara, soppressa vicentina, salame bellunese, lardo del Basso Vicentino, pancetta col tocco Basso Vicentino, prosciutto Veneto Berico Euganeo), bigoli (rodzaj makaronu), pasta e fasiòi (makaron z fasolą), risi e bisi, tj. ryż z groszkiem i boczkiem, rybne risotti (risotto all’Amarone), polenta, ryby (m.in. bacalà alla Vicentina i bacalà mantecato), frutti di mare (np. fritto misto, gamberi impannati), vitellone padano (cielęcina), porchetta (pieczone prosię), fegato alla veneziana (wątróbka), oliwa z oliwek extravergine (Veneto Valpolicella, Veneto Berici e Euganei, Veneto del Grappa), ocet balsamiczny i ocet jabłkowy, kasza jaglana, kukrydza, radicchio (czerwona cykoria), ryż, trufle (po włosku tartufo), grzyby oraz pandoro, torroncini i tiramisù.
Wino: Amarone, Arcole, Bagnoli, Bardolino, Breganze, Colli Asolani lub Asoli Prosecco, Colli di Conegliano, Colli Berici, Colli Euganei, Conegliano Valdobbiadene, Prosecco, Custoza, Enantio, Gambellara, Garda, Lessini Durello lub Durello Lessini, Lisson, Merlata, Monti Lessini, Montello Rosso, Piave Malanotte, Prosecco, Recioto, Riviera del Brenta, Soave, Breganze, Piave, Valdadige Terradeiforti, Valpolicella, Venezia, Vicenza, Corti Benedittine del Padovano.
Digestivi i likiery: Amaro al radicchio rosso di Treviso (digestivo na bazie czerwonej cykorii), Sangue Morlacco (likier wiśniowy), Il Liquore di Cansiglio (likier z jagód i ziół leśnych), Limoncello, Arancino, Nocino.
Destylaty: Wenecja Euganejska jest ojczyzną grappy. Do wyboru Grappa di Chardonnay, Grappa di Merlot, Grappa di Moscato, Grappa di Pinot, Grappa di Prosecco, Grappa di Riesling, Grappa di Sauvignon, Grappa di Tokai, Grappa di Vespaiolo, Grappa di Verduzzo.
W Wenecja Euganejskiej wynaleziony został Spritz.
Typowe produkty: dmuchane szkło z Murano, maski weneckie, koronki z Burano, malowana ceramika z Bassano di Grappa.
EMILIA-ROMANIA:
Terytorium od strony południo-zachodniej zajmują Apeniny, część wschodnia jest równiną, otwierającą się na piaszczyste plaże Adriatyku, zaś północną granicę wyznacza rzeka Pad. Prawdziwym skarbem Emilii – Romanii są bizantyńskie mozaiki z Rawenny, warto również wybrać się do Bolonii. Uprawia się głównie winorośl i oliwki a produkuje sery. Rodzima kuchnia łączy w sobie mnóstwo aromatów, jest pyszna i bardzo tłusta.
Jedzenie: sery (parmigiano reggiano, grana padano, caciotta di Montemauro, caprino dell’Appennino Modenese, casatella romagnola, formaggio di fossa, pecorino dell’Appennino Reggiano, pecorino del pastore, pecorino di Palesio, robiola di Castel San Giovanni, squacquerone di Romagna), wędliny (coppa di Parma, coppa piacentina, cotechino di Modena, culatello di Zibello, mortadella di Bologna, pancetta piacentina, prosciutto di Modena, prosciutto di Parma, salame felino, salame piacentino, zampone di Modena), tagliatelle alla bolognese (ragù), tortellini di modena (pierożki nadziewane wołowiną, mortadelą oraz szynką, podawane najczęściej w rosole), lasagne alla bolognese, cappellacci con zucca, gnocco fritto, tigelle (smażone i grillowane bułki), piadina romagnola, pane ferrarese (rodzaj bułek), salama al sugo, porchetta (pieczone prosię), brasato di capocollo (duszony salceson), zampone con lenticchie (nóżka wieprzowa z soczewicą), ryby (np. bacalà alla parmigiana – suszony dorsz w sosie pomidorowym, węgorze z Comacchio) i owoce morza (m.in. seppie con piselli – mątwy z groszkiem), riso del delta del Po (ryż), oliwa z oliwek extravergine (Brisighella, Colline di Romagna), aceto balsamico di Modena, aglio di Voghiera (czosnek), kasztany, pomidory, nektarynki, amaretti di Modena, zuppa inglese.
Wino: Bianco di Scandiano, Bosco Eliceo, Colli Bolognesi, Colli Bolognesi Classico Pinoletto, Colli di Faenza, Colli d’Imola, Colli di Parma, Colli di Rimini, Colli di Scandiano e di Canossa, Colli Piacentini, Colli Romagna Centrale, Gutturnio, Lambrusco, Modena lub di Modena, Ortugo, Pignoletto, Reggiano, Reno, Romagna, Romagna Albana, Romagna Cagnina, Romagna Pagadebit, Romagna Sangiovese, Romagna Trebbiano.
Likiery: Amari, Arancino (likier pomarańczowy), Limoncello, Nocino di Modena (likier orzechowy), Sassolino (likier anyżkowy).
Destylaty: Grappa.
Typowe produkty: majolika z Faenzy (rodzaj fajansu charakteryzującego się wpływami hiszpańsko-mauretańskimi), ceramika drapana z Ferrary, ceramiczne lalki, wyroby wiklinowe i mozaiki.
FRIULI-WENECJA JULIJSKA:
W autonomicznym regionie Friuli-Wenecja Julijska mieszają się wpływy austriackie oraz południowo słowiańskie, leży on bowiem w samym centrum Europy. Cechuje go zróżnicowany i piękny krajobraz, rozciągający się od Alp, aż po wody Adriatyku. Uprawia się głównie winorośl, a wybór win oraz lokalnych produktów jest niezmiernie bogaty.
Jedzenie: sery (formadifrant, salato d’Asio, malga, montasio, stracchino, mozzarella, ricotta fresca i stagionata, caprini), wędliny (prosciutto di San Daniele, prosciutto cotto di Trieste, prosciutto cotto di Praga, salsiccia Vienna, salame d’oca, tj. salami z gęsi, pitina, tj. wędzone mięso), polenta, wołowina, dziczyzna, brovada (rzepa moczona przez miesiąc w soku z czerownych winogron, podawana z wieprzowiną), pestat (smażona kiełbasa ze słoniny i warzyw), fegato fritto alla friulana (smażona wątróbka), ryby (np. dorada, makrela, sardynka, wędzony pstrąg), owoce morza (m.in. capesante gratinate ai funghi – muszle św. Jakuba z grzybami, seppie in umido – mątwy), kukuydza, radicchio (czerwona cykoria), ocet jabłkowy, ocet winny i gubana (ciasto przypominające kształtem makowiec z nadzieniem orzechowo-waniliowym).
Wina: Cividìn, Cjanorje, Cjavalgjan, Cordenossa, Forgiarin, Friulano, Glera, Malvasia, Malbec, Merlot, Moscato Rosa, Müller Thurgau, Oselot, Piculìt Neri, Pignolo, Pinot Nero, Prosecco, Ribolla Gialla, Refrosco, Rosato, Schioppettino, Scjaglin, Tazzelenghe, Terrano, Verduzzo, Vitivska, Traminer Aromatico.
Digestivi i likiery: Crema di Pere (krem gruszkowy), Mirtillo (likier jagodowy), Nocino (liker orzechowy), Pino Mugo (likier z kosodrzewiny).
Destylaty: Grappa Friulana.
Typowe produkty: maski karnawałowe, noże oraz aksamitne i zamszowe obuwie.
O innych regionach oraz o włoskich produktach regionalnych przeczytacie na blogu tutaj:
Polecam Wam również kapitalny wywiad poświęcony zagadnieniom związanym z winem jaki przeprowadziłam z moim dobrym znajomym Emilio, który jest dyplomowanym sommelierem:
- Część I – Jak zostać sommelierem
- Część II – Winny świat
- Część III – Słownik wina oraz włoskie wina na świecie
Buon apetito!
P.S. Serdecznie zapraszam na blogowego Facebooka oraz na Instagrama. Znajdziecie tam więcej ciekawostek, więcej zdjęć, po prostu więcej Włoch.
![Pesce pazzo - fritto misto prosto z łódki [Camogli]](https://i0.wp.com/podsloncemitalii.pl/wp-content/uploads/2024/07/IMG20240518131421-1.jpg?resize=218%2C150&ssl=1 "Pesce pazzo – fritto misto prosto z łódki [Camogli]")
.){kind=link}
W Emilia-Romania je sie soprattutto cappelletti!!!!!!!!!
Przepraszam ale dwukrotnie przeczytałem o słynnym szkle z Burano, szkło pochodzi z Murano a Burano słynie z pięknych koronek. Taki mój osobisty wkład do świetnej strony. Pozdrawiam